Moğollar
a-Birincil Kaynaklar
Moğollar’a dair birinci elden kaynaklar arasında Arap, Fars, Ermeni kaynakları ve batılı seyyahların seyahatnameleri sayılabilir. Moğol tarihi hakkındaki en önemli eser Moğolların Gizli Tarihi’dir. 1240 yılında yazılan eser Moğollar hakkında en orijinal ve ilk elden bilgileri ve Moğol tarihi hakkında en esaslı bilgileri veren eserdir.[1] Cüveynî’nin Tarih-i Cihangûşa adlı kitabı, 1259’da yazılmıştır. Üç cilttir. İlk cilt Cengiz Han’dan Güyük’e kadar Moğol tarihini, ikinci cilt Harezmşahları, üçüncü cilt Hülagü’den bahseder. Yazar uzun yıllar Moğol devletinde görev yaptığı için yazdıklarına ya tanık olmuştur veya tanıklarından dinlemiştir. Kitapta daha çok siyasî olaylar anlatılmıştır.[2]Aknerli Grigor’un Moğol Tarihi kitabının asıl adı “Okçu Millet’in Tarihi”dir. 13. yüzyılda yazılmıştır ve Moğolları’ın Doğu Anadolu ve Kafkas seferlerini anlatmaktadır.[3] Hasan Oktay’ın toplamış olduğu Ermeni kaynakları da Moğollar’ın Kafkaslar’daki faaliyetlerine ilişkin bilgiler vermektedir.[4] Moğollar’a dair bir diğer birincil kaynak da Camiü’t-tevarih’tir.[5]
Seyahatnameler arasında da şunlar sayılabilir: Fransız kralı tarafından Moğollar’ı Hristiyanlık’a çekmek için gönderilen Rubruk, Carpini’den sonra Moğollar’a dair en önemli bilgileri veren seyyah olarak gösterilmektedir. Rubruk, siyasî olayların yanında Moğollar’ın sosyal hayatı, beslenme ve ölüme dair adetleri, kadınları hayattaki yeri gibi konulara değinmektedir.[6] Carpini de Papa tarafından Moğollar’a elçi olarak gönderilmiştir ve Moğollar’ın tarihine, dış görünüşlerine, dinlerine, ordularına dair bilgiler vermektedir. Eserin en önemli yanı ise Moğollar’a dair ilk köklü ve ayrıntılı bilgileri içeren eser oluşudur.[7] Rubruk ve Carpini gibi Marco Polo da yazmış olduğu seyahatnamesi ile Moğollar hakkında önemli bilgiler vermektedir. 1271’de babası ve amcası Kubilay Han’a bir mektup vermek için gönderilen Marco Polo yaklaşık üç yılda Hanbalık’a varır ve daha sonra Kubilay Han tarafından ülkeleri gezmek ve kendisine bilgi vermekle görevlendirilir. 1298’de Venedik’te hapse düşen Marco Polo Moğollar’ın yaşayışları, gelenek ve görenekleri hakkında bilgiler vermektedir.[8]
b-İkincil Kaynaklar
Moğollar hakkında ikinci elden diyebileceğimiz kaynak sayısı bir hayli fazladır. Türk, Rus ve Batılı yazarlar bu konuda çokça eser yazmışlardır.[9] Moğolların İçtimaî Teşkilatı adlı kitap kaynakların kritiği ile başlamakta ve feodalite ekseninde ilerlemektedir. Yazar, Moğollar’da feodalitenin doğuşunu ve gelişimini anlattıktan sonra Moğol ülkesinde ayrıcalıklı bir sınıf oluşturan “Nökerler”e değinmekte, Moğollarda iktisadî hayat, çeşitli sınıflar gibi konuları açıklamaktadır.[10] Barthold’un klasikleşen kitabı Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Türkistan’ın coğrafî durumu, iktisadî hayatı, Moğollardan evvelki siyasî vaziyeti gibi konuların yanında Cengiz Han’ın ortaya çıkışı, faaliyetleri, halefleri gibi konuları orijinal kaynaklara dayanarak anlatmaktadır. Kitabın adından kitabın Moğol fütuhatına kadar geldiği zannedilebilirse de Cengiz Han’ın faaliyetlerini de içermektedir.[11] Moğol Kanunları adlı kitapta ise Moğollar’ın sosyal hayatında nelerin yasak nelerin serbest olduğunu ilk elden kaynaklar ışığında görebilmekteyiz. Bu eserin bir diğer önemli tarafı da bu kanunların “Cengiz Yasası”nın bir nevi kağıda dökülmüş ve sistemleşmiş hali olmasıdır. Eser 13. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar yazılı Moğol kanunlarını incelemektedir.[12] Zeki Velidî Togan’ın Türk ve Tatar Tarihi adlı kitabı Cengiz, Altın Orda ve Kazan Hanlığı’nı anlatmakta ve ayrıca Gök-Türk ve Uygur harflerinden de örnekleri barındırmaktadır.[13]
[1] Manghol-un Niuça Tobça’an, Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986
[2] Cüveynî, Tarih-i Cihangûşa, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988
[3] Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbu: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1954
[4] Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, İstanbul: Selenge Yayınları, 2007
[5] Reşidüddin Fazlullah, Camiü’t-tevarih, haz. Ahmed Ateş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1960
[6] Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat (1253-1255), İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001
[7] Johann de Plano Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme (1245-1247), çev. Ergin Ayan, Trabzon: Derya Kitabevi, 2000
[8] Marcopolo Seyahatnamesi, haz. Filiz Dokuman, İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, tarihsiz.
[9] Metin içinde yazdığımız kitapların dışında şu kitaplar da zikredilebilir: L. Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998; Halis Bıyıktay, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989; Robert Marshall, Doğudan Yükselen Güç: Moğollar, çev. Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1996; Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001; Mustafa Kafalı, Çağatay Hanlığı (1227-1345), Ankara: Berikan Yayınevi, 2005; Boris Y. Vladimircov, Cengiz Han, terc. Hasan Ali Ediz, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1950; Reşat Ekrem, Cengiz ve Türk-Moğol İmparatorluğu, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934; Rene Grousset, Cihan Fatihi Cengiz Han, çev. İzzet Tanju, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2001; Ahmet Temir, Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989; Leo de Hartog, Cengiz Han: Dünyanın Fatihi, çev. Serkan Uzun, Ankara: Dost Kitabevi, 2003; İlyas Kamalov, Moğollar’ın Kafkasya Politikası, İstanbu: Kaknüs Yayınları, 2003; M. Baron C. D’ohsson, Moğol Tarihi, haz. Ekrem Kalan-Qiyas Şükürov, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006
[10] B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilatı, çev. Abdülkadir İnan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987
[11] V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1990
[12] Curt Alinge, Moğol Kanunları, çev. Coşkun Üçok, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1967
[13] Ahmed Zeki Velidî, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912. Togan’ın konu hakkındaki bir diğer kitabı da şudur: A. Zeki Velidî Togan, Moğollar, Çingiz ve Türkler, İstanbul: Bozkurt Yayını, 194